بررسی عوامل موثر بر میزان مهریه در میان زوجین جوان

فهرست مطالب

چکیده 5

واژگان کلیدی.. 5

فصل اول:کلیات پژوهش.. 17

1-1: مقدمه. 18

2-1: بیان مساله و تعریف موضوع. 20

3-1: اهداف تحقیق. 24

1-3-1: هدف اصلی.. …………25

2-3-1: اهداف فرعی.. .25

4-1: اهمیت و ضرورت پژوهش… 26

5-1: سوالات تحقیق: 30

فصل دوم: مبانی نظری پژوهش… 32

1-2: پیشینه تحقیق. 33

2-2: مبانی نظری پژوهش… 39

1-2-2: مقدمه. 39

2-2-2: تعریف مهریه. 42

3-2-2: تاریخچه مهریه. 44

4-2-2: مهریه در اسلام. 49

5-1-2: مهریه حضرت زهرا سلام الله علیها 53

6-2-2: فلسفه وجوب مهر. 55

7-2-2: آثار و کارکردهای اجتماعی مهریه. 60

8-2-2: کارکردهای منفی افزایش مهریه. 63

9-2-2: مهریه در ایران. 66

10-2-2: مهریه در کشورهای دیگر. 67

11-2-2: اقسام مهر. 72

12-2-2: مواد قانون مدنی در ارتباط با مهریه. 74

13-2-2: ماهیت مهر و رابطه آن با عقد نکاح. 78

14-2-2: علل افزایش میزان مهریه در عصر حاضر. 79

15-2-2: محاکم خانواده در ایران. 83

3-2: نظریه های مرتبط با موضوع. 85

1-3-2:  نظریه ساختگرایی.. 89

2-3-2:  نظریه کارکردگرایی.. 97

3-3-2:  نظریه کنش متقابل نمادین. 104

4-3-2:  نظریه مبادله. 107

5-3-2: نظریه گزینش معقولانه. 114

6-3-2: نظریه جامعه توده وار و قدرت رسانه‏ها 122

7-3-2: دیدگاههای نظری دینداری.. 131

4-2: چارچوب نظری تحقیق. 139

5-2: فرضیه­های تحقیق. 142

فصل سوم: روش شناسی پژوهش… 144

1-3: روش تحقیق. 145

2-3: جامعه آماری پژوهش… 146

3-3: حجم نمونه. 146

4-3: شیوه نمونه­گیری.. 149

5-3: تعریف نظری و عملیاتی متغیرها 150

6-3: سطوح سنجش متغیرها 160

7-3: ابزارها و فنون گردآوری داده­ها 162

8-3: اعتبار و روایی مفاهیم و ابزار پژوهش… 162

9-3: روش تجزیه و تحلیل داده­ها 164

10-3: ابزار پژوهش… 169

11-3: متغیرهای تحقیق. 169

12-3: محدوده زمانی تحقیق. 170

13-3: محدوده مکانی تحقیق. 171

14 –3: محدویت­های تحقیق. 171

فصل چهارم: یافته های پژوهش… 172

بخش اول: آمار توصیفی.. 173

1-1-4: جنسیت افراد مورد مطالعه. 173

2-1-4: توزیع فراوانی مربوط به تعداد مهریه افراد به سکه بهار آزادی.. 174

3-1-4: نگرش افراد به مهریه خود در مقایسه با مهریه­های زوج­های همسن. 175

4-1-4: سن افراد مورد بررسی.. 177

5-1-4: سن افراد مورد بررسی در هنگام ازدواج. 179

6-1-4: منطقه محل سکونت افراد مورد بررسی.. 180

7-1-4: میزان تحصیلات افراد مورد بررسی.. 181

8-1-4: شغل افراد مورد بررسی.. 182

9-1-4: میزان درآمد ماهیانه خانواده افراد مورد بررسی.. 183

10-1-4: استان محل تولد افراد مورد بررسی.. 184

11-1-4: قومیت افراد مورد بررسی.. 185

12-1-4: دین افراد مورد بررسی.. 186

13-1-4: نوع مسکن افراد مورد بررسی.. 187

14-1-4: تعداد فرزندان افراد مورد بررسی.. 188

15-1-4: نسبت خویشاوندی با همسر افراد مورد مطالعه. 189

16-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر خانواده بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 190

17-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر گروههای مرجع بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 191

18-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر رسانه های جمعی بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 192

19-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر احساس امنیت بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 193

20-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر ترس از آینده بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 195

21-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر اجبار اجتماعی بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 196

22-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر چشم و هم­چشمی بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 197

23-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر همرنگی با جماعت بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 198

24-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر آگاهی حقوقی بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 199

25-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر کیفیت دینی بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 204

بخش دوم: آمار استنباطی.. 213

1-2-4: طرح آزمایش فرضیه اول: بررسی رابطه میان سواد و مقدار مهریه. 213

2-2-4: طرح آزمایش فرضیه دوم: بررسی رابطه میان سن افراد در هنگام ازدواج و مقدار مهریه. 216

3-2-4: طرح آزمایش فرضیه سوم: بررسی رابطه میان قومیت افراد و مقدار مهریه. 219

4-2-4: طرح آزمایش فرضیه چهارم: بررسی رابطه میان استان محل تولد افراد و مقدار مهریه. 222

5-2-4: طرح آزمایش فرضیه پنجم: بررسی رابطه میان تجربه طلاق افراد و مقدار مهریه. 226

6-2-4: طرح آزمایش فرضیه ششم: بررسی رابطه میان دیدگاه خانواده افراد و مقدار مهریه. 230

7-2-4: طرح آزمایش فرضیه هفتم: بررسی رابطه میان نقش گروه­های مرجع و مقدار مهریه. 233

8-2-4: طرح آزمایش فرضیه هشتم: بررسی رابطه میان نقش رسانه جمعی و مقدار مهریه. 236

9-2-4: طرح آزمایش فرضیه نهم: بررسی رابطه میان احساس امنیت و مقدار مهریه. 239

10-2-4: طرح آزمایش فرضیه دهم: بررسی رابطه میان نقش ترس از آینده و مقدار مهریه. 242

11-2-4: طرح آزمایش فرضیه یازدهم: بررسی رابطه میان اجبار اجتماعی و مقدار مهریه. 245

12-2-4: طرح آزمایش فرضیه دوازده: بررسی رابطه میان چشم و هم­چشمی و مقدار مهریه. 248

13-2-4: طرح آزمایش فرضیه سیزده: بررسی رابطه میان همرنگی با جماعت و مقدار مهریه. 251

14-2-4: طرح آزمایش فرضیه چهاردهم: بررسی رابطه میان نقش آگاهی حقوقی و مقدار مهریه. 254

15-2-4: طرح آزمایش فرضیه پانزدهم: بررسی رابطه میان نقش کیفیت دینی و مقدار مهریه. 257

16-2-4: طرح آزمایش فرضیه شانزدهم: بررسی رابطه میان نسبت خویشاوندی و مقدار مهریه. 260

17-2-4: طرح آزمایش فرضیه هفدهم: بررسی رابطه میان مناطق شهری و مقدار مهریه. 261

18-2-4: تحلیل رگرسیونی از متغیرها 263

فصل پنجم: خلاصه، نتیجه گیری و پیشنهادات… 268

1-5: خلاصه. 269

2-5: نتیجه­گیری.. 273

3-5: پیشنهادها 280

1-3-5: پیشنهادهای اجرایی.. 281

2-3-5: پیشنهادهای علمی و جامعه­شناختی.. 288

منابع. 290

ضمائم: 297

مقدمه

شناختِ خانواده، درگیر شدن به امور مربوط به خانواده و بررسی ابعاد، شاخه‌ها و مسائل حولُ‌وحُوش خانواده، با وجود اینکه به‌عنوانِ اولین واحد اجتماعی شناخته می‌شود، ولی دارای پیچیدگی‌های فراوانی است. به‌طوری‌که شناختِ اهمیت، تأثیرها و کارکردهای آن، بسیار مورد توجه صاحب‌نظران مسائل اجتماعی، حقوقی، روانی و حتی اقتصادی است. بر این ‌اساس، همچنان‌که تعاریف متعددی از آن ارائه شده و به اهمیت آن در زمینه‌های مختلف فردی، اجتماعی و غیره تأکید شده، کارکردهای متفاوتی نیز برای آن لحاظ شده است، به‌طوری‌که بسیار ساده‌انگارانه خواهد بود که تنها یک یا دو کارکرد برای آن معرفی ‌شود. «آفرینش انسان، راز بقای آن را نیز با خود دارد. تمایل زن و مرد به آمیزش با هم، کشش طبیعی و غریزی است. آن همه قول و غزل که در وصف و ستایش عشق سروده‌اند و آن همه تلاش برای رسیدن به معشوق و فتنه‌ها و ستیزها که از این کانون برخاسته است، در واقع هیاهوی کاروان هستی برای این است که تولّد صورت پذیرد و نسل شاهکار آفرینش باقی بماند (کاتوزیان، 1387: 11)».

به نوعی به فلسفه تشکیلِ خانواده، نیاز است؛ چون انسان موجودی اجتماعی است و برای آنکه بتواند، نیازهای خود را در قبالِ تداوم حیات، استمرار بخشد، به زندگی گروهی و ارتباط با سایر همنوعانِ خود نیازمند است. از جمله نیازمندی‏ها، نیازهای روحی و جسمانی است که با ازدواج و تشکیل خانواده، برآورده می‏شود.

برای ازدواج تعاریف همسو و متفاوتی شده است؛ بار حقوقی و بار مذهبی دو شاخه اصلی تعریف ازدواج در بین متخصصان است. ازدواج عبارت است از «پیوند بستنِ دینی و رسمی یک زن و مرد برای شروع زندگی مشترک(انوری و همکاران، 1381: 145)»؛ و همچنین «رابطه حقوقی است که براى همیشه یا مدت معین به وسیله عقد مخصوص بین زن و مرد حاصل شده و به آن‌ها حق می‌‏دهد که از یکدیگر تمتّع جنسی ببرند(معین، 1377: 216)»؛ و دیگر اینکه «ازدواج عملی است که پیوند دو جنس مخالف را بر پایه روابط پایای جنسی موجب می‌‏شود، و آن مستلزمِ انعقادِ قراردادهای اجتماعی است که مشروعیت روابط جسمانی را موجب می‌‏گردد؛ به بیان دیگر: در راه تحقق ازدواج باید شاهدِ تصویبِ جامعه نیز باشیم(ساروخانی، 1375: 23) ». «ازدواج از نظر اسلام، پیمانی مقدس است؛ پیمانی که برقراری آن براساس مقررات، آداب و رسوم، تشریفات و سُنن و قوانین خاصی است. در سایه آن برای طرفین تعهدات و حقوقی پدید می‏آید که تخلف آن موجبِ عقوبت و کیفر است(قائمی، 1375: 8)».

خانواده نیز به تناسب ازدواج تعریف شده است؛ «خانواده[1] گروهی از اشخاص هستند که با پیوندهایِ خویشیِ مستقیم، به هم متصل می‌شوند، و اعضایِ بزرگسال آن، مسئوولیتِ نگهداری کودکان را برعهده دارند(گیدنز، 1387: 252)».

در قانون مدنی، خانواده به دو معنیِ گسترده و خاص به‌کار رفته است:

1- خانواده به مفهوم گسترده خود «گروهی از اشخاص هستند که به‌دلیل ازدواج یا نسبت، با هم پیوند دارند. این گروه با نامِ ‌خانوادگیِ خاص از خانواده‌های دیگر جدا می‌شوند[2] و هر کدام از آنان با نام کوچک خود از سایر اعضای خاندان ممتاز می‌گردند. بدین ترتیب، خانواده به مجموعه‌ای از اشخاص گفته می‌شود که بر اثر نکاح یا قرابت با هم بستگی دارند. این مفهوم گسترده، یادگار دوران‌های گذشته است که پاره‌ای از آثار آن، هنوز هم در حقوق ما دیده می‌شود. چنان‌که «تقسیمِ ترکه» میان تمام اعضای خانواده (با رعایت تقدم)، داشتنِ نام خانوادگی مشترک و الزام به انفاق خویشان نسبی در خط مستقیم، از نشانه‌های بارز اثر تاریخی است.

2- خانواده به معنی خاص و محدودِ خود، شاملِ زن و شوهر و فرزندان آن‌ها است؛ گروهی که هدایت و حمایت آنان با پدر است و همبستگیِ میان اعضای آن، حقوق و تکالیفی به‌بار می‌آورد که در میان سایر خویشان، وجود ندارد. در ماده 1105 قانون مدنی، که ریاست خانواده را به شوهر اختصاص داده است، خانواده به همین معنیِ محدود به‌کار رفته است(کاتوزیان، 1387: 14).

با توجه به تعریفِ خانواده، می‌توان به اهمیّت و نقش آن در جامعه پی برد؛ «در بین نهادهای مختلف اجتماع، کانون مقدسِ خانواده، به‌عنوان بهترین تجلی‌گاه فرهنگ حاکم بر سایر نهادها، محل ارضای نیازهای مختلف جسمانی، عقلانی و عاطفی شناخته شده است؛ به این دلیل که حفظ و سلامت روابط و روندِ اهداف آن، تأمین کننده بهداشت روانی جامعه است. همه مذاهب به گونه‌های متفاوت، اهمیتِ خانواده و چگونگیِ تشکیل این کانون و رفتار و وظایفِ هر یک از اعضا را مشخص کرده‌اند. متخصصانِ علوم اجتماعی، مخصوصاً جامعه‌شناسان و روان‌شناسان نیز با اهداف مشخص در مطالعات خود با بکارگیری فنون علمی، به بررسی پدیده‌های مختلف مرتبط با این نهاد مقدس، اعم از مراحلِ متفاوت آن، مانند انتخاب همسر، مراسم ازدواج، کنش‌ها و واکنش‌های فردی اعضا، تأثیر فرهنگ اجتماعی و سنت‌ها بر ایفای نقش، وظایف و ارتباط متقابل  فرد با سایر افراد، در نهایت خانواده و سایر نهادهای اجتماعی پرداخته‌اند(گزارش ملی جوانان، 1382: 1)».

2-1: بیان مساله و تعریف موضوع

آسیب­های اجتماعی، ناهنجاری­ها، پرونده­های مرتبط با جرائم حقوقی و کیفری، امروز بیش از سال­های گذشته در معرض این پرسش قرار گرفته­اند که به راستی و برای چه، با این همه ازدحام و افزونی پرونده­های قضایی در کشورمان روبرو هستیم. موضوعی که در حال حاضر، بسیاری از جامعه­شناسان، جرم­شناسان و روانشناسان، درصددِ پاسخ به چرایی، دلایل اجتماعی، حقوقی و روانی بسیاری از این پدیده­هایی است که هر کدام به نوعی به بدنه اجتماعی لطمه می­زند. ورود سالانه 7 الی 8 میلیون پرونده کیفری و حقوقی به دستگاه قضایی کشور است که در مقایسه با جمعیت 70 میلیون نفری ایران، از میزان رایج در سایر کشورهای جهان، بیشتر به نظر می­رسد[3].

در کنار تمامی آسیب­ها و ناهنجاری­ها قابل وقوع در سطحِ جامعه، آسیب­های مرتبط با مسایل خانواده(طلاق، مهریه، حضانت فرزندان…)، از حساسیتِ بیشتری برخوردار است، چرا که، تهدیدِ نهاد خانواده، ضربه به هستی جامعه و ارکان اجتماعی را در پی دارد. به همین دلیل، از آن­جایی که فروپاشی خانواده، اضمحلال جامعه را نیز در پی دارد، حساسیت در این حوزه، بسیار بیشتر از سایر حوزه­های اجتماعی است.

کاملا طبیعی است که انتخاب نوع مهریه و میزان و مقدار آن،  ذهنِ دو خانواده­های  عروس و داماد را در ابتدای تشکیل خانواده، معطوف به خود سازد. شاید این گفته، چندان بی­ربط نباشد که خانواده­ها در تعیین مهریه دچار سردگمی هستند و نمی­دانند بر چه مبنایی بایستی مهریه تعیین کنند. چرا که به واسطه در دست نداشتن مبنا برای تعیین مهریه، را­ه­هایی انتخاب می­­شود که بعضاً نتایج خوبی در پی ندارد. بهتر است این سردرگمی را در ارتباط با فرهنگ مورد بررسی قرار دهیم. چرا که تشکیل خانواده، در همه فرهنگ­ها و خرده فرهنگ­های جهانی، متفاوت و مختلف است، اما نکته مورد اشاره، به سبک ازدواج ایرانی و اسلامی اشاره دارد که مطابق با آیین ملی و مذهبی قبل از ثبت سند ازدواج، مهریه تعیین می­گردد. یکی از سنت‏های اجتماعی رایج در اسلام، پرداخت مهریه در پیوند ازدواج است؛ به عبارت دیگر از گذشته‏های بسیار دور تا امروز، رسم بر آن است که مرد هنگام ازدواج و بویژه زمانی که خواستگاری وی با پاسخ مثبت، همراه می‏شود، مبلغی را به عنوان مهریه برای زن در نظر می‏گیرد. اگرچه سنت پرداخت مهریه، همانند سایر سنت‏های اجتماعی، طی روزگار گذشته، تحولات و دگوگونی‏های زیادی را پشت سر گذاشته و با توجه به زمان و مکان، دچار تغییرات مختلفی شده است، اما اشتراک معانی فراوانی در چند و چون آن وجود دارد. روزگاری، مهریه در جایگاه بهای زن قرار داشت و در واقع همان وجه المعامله عقد نکاح تلقی می‏شد و نیز، در دوره‏ای خاص به عنوان هدیه‏ای از سوی مرد به پدر زن داده می‏شد و در دورانی هم این هدیه، به خود زن اختصاص می‏یافت.

مهریه یکی از حقوق زنان است که طبق قانون و شرع از همان لحظه­ی عقد بین زن و مرد ایجاد می­شود، زن می­تواند آن را از شوهر خود بخواهد اما طبق روال رایج زن در هنگام وقوع طلاق می­تواند مهریه خود را دریافت دارد و با درخواست مهریه این نظر به اثبات می­رسد که او قصد طلاق دارد. این روزها بحث بر سر کم و زیادی مهریه­ها در همه محافل شنیده می­شود. در این میان عده­ای – در اکثر مواقع والدین دخترها- موافق مهریه زیاد و عده دیگر مخالف مهریه زیاد هستند. این بحث تا به آنجا پیش رفته که بحث زیاد و کم مهریه به محاکم قضایی نیز کشیده شده، اما هنوز در دفترخانه­های رسمی ازدواج مهریه­های چند صد و گاه چند هزار سکه­ای به صورت رسمی ثبت می­شود و به گفته مسولان قضایی تعداد زیادی از زندانیان کشور را نیز زندانیان مهریه تشکیل می­دهند که نتوانسته­اند مهریه زنان خود را پرداخت کنند[4]. برای روشن شدن بحث به این نکته هم باید اشاره کرد که تقریباً هیچ زنی هنگام ازدواج توقع دریافت مهریه را از همسر خود مطرح نمی‌کند و اغلب زنانی هم که با مهریه‌های بالا حاضر به ازدواج می‌شوند، به شکل شفاهی به همسران خود این قول را می‌دهند که تنها در زمان طلاق یا در صورت بروز مشکل حاد در زندگی مهریه خود را مطالبه خواهند کرد.

تعلق مهریه به زنان از حقوق مسلم آنان در عقد ازدواج است، اما امروزه همه انگشت اتهام را به سوی زنان گرفته­اند و از آنها می­خواهند مهریه را کم بگیرند تا ازدواج آسان میسر شود؛ زیرا مردان به دلیل مسئولیت­های مالی متعدد در زندگی مشترک، از زیر بار ازدواج شانه خالی می­کنند. مبلغ مهریه­ها بالا است، گویی در یک رقابت خاموش، هر روز بر میزان آن افزوده می­شود. دختران سال­های دهه 60 و 70، امروز به خانه بخت می­روند و مهریه­های 1360 یا 1370، سکه­ای به عدد سال تولد عروس، دیگر چندان تعجب کسی را برنمی­انگیزد. حتی گاه سال تولد به میلادی محاسبه می­شود و از آن فراتر می­رود.

امروزه برای تعیین مهریه به بضاعت و توان مالی مرد توجهی نمی­شود و اغلب زنان در تلاش هستند تا از تعیین مهریه­های سنگین به عنوان راهکاری برای حفظ حقوق خود در برابر مردان استفاده کنند. برخی از خانواده­های ایرانی بر این باورند که مهریه نشان دهنده ارزش زن است و ویژگی­هایی مانند تحصیلات، سطح مالی خانواده دختر یا زیبایی او را به عنوان ملاکی برای تعیین مهریه در نظر می­گیرند. برخی دیگر از خانواده­ها نیز عقیده دارند که مهریه نشانه­ای از جایگاه اجتماعی دخترانشان است. غافل از این که این روزها برخلاف دیگر کشورهای مسلمان، مهریه­های سنگین از موانع اصلی ازدواج جوانان محسوب می­شود. براساس پژوهش­های انجام شده در مرکز مطالعات جمعیتی آسیا و اقیانوسیه، میانگین مهریه زنان در ایران 260 تا 350 سکه است و ایران از این نظر در مقایسه با دیگر کشورهای مسلمان در سطح منطقه رتبه نخست را دارد و به رغم این که در این کشورها رقم مهریه ثابت است و بندرت ممکن است دستخوش تغییر شود( فراهانی جم، 1390: 11).

با علم به این  موضوع، و با توجه به اشاره­های متولیان دستگاه قضایی مبنی بر رشد پرونده­های مرتبط با نهاد خانواده، از جمله طلاق، مهریه[5]، حضانت فرزندان و … که ریشه در نهاد خانواده دارد، در این تحقیق به بررسی علل و عوامل تاثیرگذار در تعیین میزان مهریه در بین زوجین 18 تا 35 سال شهر قم خواهیم بود. تحقیق حاضر می­تواند به عنوان سندی علمی برای برنامه­ریزان کشوری از جمله در حوزه پیشگیری­های فرهنگی و اجتماعی دستگاه قضایی و همچنین صداوسیما و سایر مراکز دولتی مربوط، مفید و موثر باشد تا در مقابل رشد فزآینده مطالبات مهریه که توام با تشکیل پرونده­های متعدد قضایی می­شود، قدمی برداشته شود. لذا در نهایت به این موضوع می­رسیم که چه عوامل فردی، اجتماعی و حقوقی در تعیین مهریه موثر است، و در نهایت با چه راهکارهایی می­توان به سطح معقولانه­ای از مقدار مهریه رسید که از سویی، حقوق زن در جامعه محترم شمرده شده و از طرفی دیگر، مهریه به عنوان ابزاری برای تهدید قضایی و ایجاد پرونده­های قضایی به شمار نیاید؛ چرا که این امر، نه تنها ارزش مهریه را خدشه­دار می­سازد، بلکه از اهداف عالیه آن که به نوعی، ابراز محبت مرد به زن در هنگام ازدواج است، کاسته می­شود و مهریه­ای که قابلیتِ احترام و عشق را به همراه دارد، به ابزاری برای کینه­توزی و شروع اختلافات خانوادگی تبدیل می­گردد. سطح معقولانه­ای از مهریه، هم تعریفی حقوقی دارد و هم تعریف اجتماعی، که در آن با احترام به خواسته­های طرفین ازدواج، امکان شروع یک زندگی سالم و مفرح را مهیا می­سازد.

3-1: اهداف تحقیق

«مقاصد، یکی از بخش­های مندرج در پیشنهاد پژوهش است، که مصرف عمومی­تری دارد؛ بیان مقاصد، طریقه مفیدی است برای بیان آنچه پژوهش درباره آن است. اما در یک طرح پژوهش باید به فهرست کردن اهداف پژوهش توجه کرد. این اهداف در مقایسه با مقاصد پژوهش، به صورت فنی­تری تعریف می­شوند و مشخص می­کنند که مقصود از پژوهش دستیابی به چه چیزی است: ممکن است پژوهش در پی دستیابی به «اکتشاف»،  «توصیف»، «تبیین»، «پیش­بینی»، «تغییر»، «ارزشیابی» یا «برآورد تاثیر اجتماعی»، جنبه­ای (یا جنبه­هایی) از پدیده مورد تحقیق باشد. این اهداف به تعریف دامنه پژوهش کمک می­کنند و همراه با پرسش­های پژوهش، جهت روشنی به پژوهش می­دهند» (بلیکی، 1384: 41).

پایان نامه کارشناسی ارشد

و......

بررسی تحولات حقوق بین الملل در مخاصمات مسلحانه دریایی

فهرست

عنوان                                                        صفحه                                                                                                                                                                                                                

چکیده...................................................................................................................................................1                                                                                                                                                                   مقدمه....................................................................................................................................................3                                                                                                                                                                           

بخش اول

کلیات

فصل اول: مخاصمات مسلحانه دریایی

گفتار اول – سیر تحول تاریخی در مخاصمات مسلحانه دریایی

بند ا- دوران باستان.........................................................................................................................7

مبحث اول- اقوام واجد تمدن دریایی و استعمارگران اولیه...............................................................7

1-1-اژی ها(کرنی ها) .....................................................................................................................8

1-2- فنیقی ها..... ...........................................................................................................................8

مبحث دوم-اقوام واجدتمدن دوگانه بری و بحری(هند و اروپاییان)................................................10

2 –1-ایران ...................................................................................................................................11

2 –2 -یونانیان ..............................................................................................................................12

2-3 -روم......................................................................................................................................12

بند 2- ظهور اسلام و تمدن دریانوردی مسلمانان..........................................................................13

2-1-نیروی دریایی در عصر خلفای راشدین و اموی............................................................................15

2-2- نیروی دریایی در عصر عباسیان.................................................................................................16

بند 3- بعد از قرون وسطی تا اوایل قرن بیستم..............................................................................17

3-1-تسلط پرتغالیها ،اسپانیائیها و هلندی ها بر دریا .........................................................................17

بند4- از اوایل قرن بیستم تاکنون..........................................................................................................19

4-1-اعلامیه ها و عهدنامه ها ..................................................................................................................19

4-2-کنوانسیونهای چهار گانه1949 ژنو و پروتکل های الحاقی 1977....................................................21

گفتار دوم – تعاریف و بیان مفاهیم........................................................................................22

کلیات و بیان مفاهیم.............................................................................................................................22

حقوق بشر دوستانه................................................................................................................................22

بنداول-اعمال جنگی.............................................................................................................................23

1-2-اعلام رسمی جنگ........................................................................................................................24

1-3-تجاوز.............................................................................................................................................25

1-4 –جنگ و توسل به زور.................................................................................................................26

1-5- محاصره.دریایی.............................................................................................................................27

1-6-اشغال نظامی..................................................................................................................................30

بند دوم-ابزار و ادوات جنگی مورد استفاده درزمان مخاصمه در دریا.................................................31

مبحث اول-انواع کشتی ها.............................................................................................................31

2–1 – کشتی های جنگی.................................................................................................................................31

2-2-کشتی های دولتی......................................................................................................................34

2 – 3 –کشتی های تجاری............................................................................................................35

3 –4–کشتی های پشتیبانی.............................................................................................................36

مبحث دوم-سایر ادوات جنگی.......................................................................................................37

2– 2 – ‍1 –اژدرها........................................................................................................ .............................................37

2 – 2 – 2 –موشکها.............................................................................................................................37

بند سوم- مقررات خاص در مورد روشهای جنگ دریایی.............................................................38

2– 3 – 1 – بمباران دریایی......................................................................................................................38

2– 3 – 2 – مین گذاری دریایی.............................................................................................................39

فصل دوم: قلمرو و گستره اجرای حقوق مخاصمات مسلحانه در دریا

گفتار اول-مناطق جنگی در دریا....................................................................................................42

کلیات- در سرزمین طرفهای مخاصمه که برای نیروهای متخاصم در دسترس باشد..........................42

قسمت اول –قلمرو ملی...................................................................................................................43

بند 1– آبهای داخلی، دریای سرزمینی وآبهای مجمع الجزایری طرف مخاصمه................................43

1-1-خطوط مبدأ.................................................................................................................................43

1-2-آبهای داخلی...............................................................................................................................43

1-3-دریای سرزمینی...........................................................................................................................44

1-4-منطقه مجاور ...............................................................................................................................45

1-5- آبهای مجمع الجزایری............................................................................................................... 45

1-6- مناطق امنیت در منطقه انحصاری اقتصادی..................................................................................46

قسمت دوم –قلمرو فرا ملی..................................................................................................................47

بند2-دریای آزاد...................................................................................................................................47

گفتار دوم-مناطق ممنوعه دریایی..................................................................................................48

2-2-1-محدوده مجزا از دریا و فضای بالای آن باتوافق طرفین درگیر مخاصمه.......................................48

2-2-2-منطقه ممنوعه ثابت..................................................................................................................48        2-2-3- منطقه ممنوعه متغیر..................................................................................................................49    

2-2-4--مناطق دریایی کشورهای بی طرف...........................................................................................50

گفتار سوم –وضعیت دریانوردی کشتی های جنگی در زمان جنگ و صلح..............................................51

مبحث اول-عبور بی ضرر و مصونیتهای کشتی ها و ناوهای جنگی...................................................51

بند اول- عبور بی ضرر کشتی هاو ناوهای جنگی..............................................................................................51

بند دوم -مصونیت کشتی های جنگی ..............................................................................................................52

1-2-1-مصونیت حقوقی................................................................................................................................53

1-2-2-مصونیت جزایی..................................................................................................................................53

مبحث دوم-عبور کشتی های جنگی از منطق مختلف دریا................................................................56

بند 1-جنگ و صلح و وضعیت کشتیرانی کشتی های جنگی......................................................................56

2-1-1- کشتی های جنگی و مسئله عبور از آب های داخلی............................................................................56

2-1-2- دریاهای سرزمینی و عبور کشتی های جنگی....................................................................................57

2-1-3- منطقه انحصاری اقتصادی و عبور کشتی های جنگی........................................................................59

2-1-4- فعالیت های نظامی در منطقة انحصاری اقتصادی مطابق کنوانسیون 1982.دریاها..................................60

2-1-5- کشتی های جنگی و عبور از آبهای مجمع الجزایری...........................................................................63

2-1-6- عبور کشتی های جنگی از تنگه ها...................................................................................................64

بند2- عبورکشتی های جنگی و دریاهای آزاد......................................................................................66

2-2-1-حق بازرسی و تفتیش در دریای آزاد...................................................................................................68

2-2-2- حق ادامه تعقیب در دریای آزاد.........................................................................................................70 

بخش دوم

اصول کلی حاکم بر مخاصمات مسلحانه دریایی نسبت به طرفین مخاصمه و کشورهای بیطرف و عملکرد سازمانهای بین المللی در این خصوص

فصل اول: اقدامات جنگ دریایی ،صلاحیتها و اصول حاکم بر آن..................................................73

گفتار اول-اقدامات واصول حاکم بر جنگ دریایی ................................................................................73

1 – 1-رعایت احتیاط در حمله .....................................................................................................74

2 – 1 در خصوص جمعیتها و افراد غیر نظامی...............................................................................74

3 – 1 در خصوص اهداف غیر نظامی............................................................................................75

4 – 1 – در خصوص کشتی ها و افرادی که به هر نحو تسلیم شده اند...........................................76

5– 1- کلیه اقدامات و تدابیر به منظور نجات کشتی شکستگان،مجروحان و بیماران و اسیران.........76

6 – 1 – منع نیرنگهای خائنانه در جنگ دریایی .............................................................................77

7 – 1 – حیله ها و نیرنگهای جنگی مشروع درجنگ دریایی.........................................................77

8 – 1 – منع آسیب گسترده به محیط زیست دریایی.......................................................................79

9 – 1- نامحدود بودن حق انتخاب روشهای جنگی ......................................................................80

بند اول- اقدامات نسبت به کشتی های طرف مخاصمه..........................................................................80

بند دوم-حق غنیمت گیری....................................................................................................................81

گفتار دوم -اهداف نظامی و اهداف مورد حمایت در مخاصمات مسلحانه دردریا..................................82

بند اول-کشتی های جنگی و هواپیما های نظامی دشمن......................................................................82

بند دوم-کشتی های تجاری دشمن ،محموله و مسافران و خدمه..........................................................82

1 –2 – کشتی های تجاری دشمن...................................................................................................82

2 –2 – محموله کشتی های تجاری دشمن.......................................................................................85

3 – 2 – خدمه کشتی تجاری...........................................................................................................87

4-2- مسافران کشتی تجاری...........................................................................................................88

بند سوم –کشتی های بیمارستانی..................................................................................................88

1 – 3 –علائم و مشخصات کشتی های بیمارستانی .......................................................................89

2 – 3 – کشتیهای بیمارستانی نظامی................................................................................................90

3 – 3 –کشتی های بیمارستانی صلیب سرخ و انجمن های امدادرسانی..........................................91

4 – 3 –قایقهای نجات ساحلی و سایرقایقهای پزشکی ..................................................................91

بند چهارم -سایر کشتیهای مورد حمایت..............................................................................................92

1 – 4 – کشتیهای حامل کالاهای امدادی برای غیر نظامیان................................................................92

2 – 4 –کشتی های منحصر برای ماهیگیری و قایقهای کوچک در تجارت محلی............................92

3 – 4–کشتی های دارای مسئولیت مذهبی یا ماموریتهای انسان دوستانه........................................ 93

4 – 4 – کشتیهای کارتل ...............................................................................................................94

بند پنجم –سایر اهداف مورد حمایت .......................................................................................94

بند ششم–سایر اهداف زمینی......................................................................................................95

فصل دوم: بیطرفی در مخاصمات مسلحانه دریایی..............................................................97

گفتار اول-حقوق و تکالیف کشورهای بیطرف در نبرد دریایی.......................................................98

بند اول –حقوق کشورهای بیطرف در نبرد دریایی................................................................................98

1 – 1 –مصونیت قلمرو دریایی......................................................................................................98

1 – 2–آزادی روابط تجاری با متخاصمان و وارائه برخی خدمات به آنها.......................................98

1 – 3–اجازه ورود،عبور و توقف به کشتیهای متخاصم.................................................................99

1 – 4–اجازه سوخت رسانی و تعمیر کشتی های جنگی متخاصم در بنادر...................................100

بند دوم- تکالیف کشورهای بی طرف در نبرد دریایی.........................................................................101

2 – 1 –منع مداخله مستقیم در مخاصمات....................................................................................101

2 – 2 –منع تجهیز و تدارک دریایی متخاصمان......................................................................101

2 – 3 –منع حمل و نقل قاچاق جنگی.........................................................................................102

2 – 4 –منع دادن اطلاعات نظامی به متخاصمان...........................................................................102

2 – 5 –ممانعت ازشرکت بیماران و مجروحان در جنگ .............................................................103

گفتار دوم –حقوق و تکالیف کشورهای متخاصم در نبرد دریایی.......................................................103

بند اول –حقوق کشورهای متخاصم...................................................................................................103

3 – 1 –حق عبور بی ضرر متخاصمان از آبهای کشور بیطرف......................................................103

3 – 2 –بازدید و بازرسی کشتی های تجاری کشور بیطرف..........................................................104

بند دوم –تکالیف کشورهای متخاصم ................................................................................................106

4–1 –منع مخاصمه در آبهای کشور بیطرف.................................................................................106

4 – 2 –منع غنیمت گیری در آبهای متخاصم................................................................................106

گفتار سوم-پایان مخاصمات مسلحانه دریایی............................................................................107

بند اول-آتش بس و متارکه جنگ.......................................................................................................107

5 – 1 –حالت دائم ، موقت و تعلیق مخاصمه...................................................................................111         

بند دوم-از طریق نمایندگان پارلمانی و قدرتهای حامی.......................................................................112

بند سوم-تصمیم به صلح....................................................................................................................113

گفتار چهارم – نقش و عملکرد سازمانهای بین المللی در مخاصمات مسلحانه دریای............................................................................................................................................114

بند اول - ضمانت اجراهای غیرحقوقی در حقوق بین الملل.........................................................114

1-1 ضمانت اجرای اخلاقی ...........................................................................................................114

2-1-ضمانت اجرای سیاسی ..........................................................................................................114

3-1 افکار عمومی جهانی ...............................................................................................................114

بند دوم - ضمانت اجرا در نظام ملل متحد.......................................................................................115

2-1- تدابیر انضباطی......................................................................................................................116

2 -2- تدابیر توصیه ای .................................................................................................................116

2-3- تدابیر تقبیحی.........................................................................................................................117

2-4 - تدابیر الزام آور .....................................................................................................................117

بند سوم- غرامت.............................................................................................................................117

بند چهارم- کمیسیون بین المللی حقیقت یاب...............................................................................119

بند پنجم - کمیته بین المللی صلیب سرخ.....................................................................................120

بند ششم- نقض حقوق بشر دوستانه و دیوان بین المللی کیفری.....................................................121

نتیجه گیری..................................................................................................................................122

کتابنامه ........................................................................................................................................126

چکیده انگلیسی .....................................................................................................................

مقدمه :

امروزه از یک سوء توسل به جنگ دریایی الزاماً به معنای غلبه نظامی بر دشمن نیست و هدف از آن جلوگیری از دسترسی طرف مقابل به مناطق مختلف دریایی و تحت فشار قرار دادن آنها از لحاظ اقتصادی و سیاسی ،برای رسیدن به اهداف مورد نظر می باشد. واز سوی دیگر در پی گسترش روز افزون حجم مبادلات دریایی و اهمیت حمل و نقل دریایی خصوصا انتقال سوخت و قرار گرفتن بسیاری از میادین نفت و گاز در مناطق مختلف دریایی برقراری نظم و امنیت بین المللی را جهت تردد کشتی های تجاری و مسافرتی و… توسط نیروهای دریایی کشورهای ساحلی در مناطق مختلف دریایی و همچنین سایر کشورها در دریای آزاد ضروری می نماید ،خصوصا مراقبت از این کشتی ها در هنگام بروز مخاصمات مسلحانه دریایی و جلوگیری از دزدی دریایی ، پس ضرورت شکل گیری قواعد حاکم بر جنگهای دریایی و رعایت حقوق بشر دوستانه در هنگام مخاصمه اجتناب ناپذیر است، همواره وقوع جنگهای دریایی خصوصا در سطح بین المللی همیشه و در طول تاریخ آثار زیان باری را به بارآورده و باعث خرابیها و کشتار افراد زیادی شده است و در طی سالیان متمادی و همگام با توسعه حقوق بین الملل، حقوق جنگ یا حقوق بشر دوستانه درجنگ های دریایی نیز تکامل یافته و به صورت مدون در آمده است . تاریخ تحولات حقوق بین الملل موید این معناست که تلاشهای جدی در شئون و سطوح مختلف به عمل آمد تا در صورت وقوع جنگ دریایی محدودیتها ی عینی و سنجش پذیری اعمال گردد ،در این فرآیند تکوین و تدوین ،اصول و قواعدی تحت عنوان حقوق مخاصمات مسلحانه دریایی دردستور کار قرار گرفت که از یک سو ناظر بر ممنوعیت توسل به زور بود ونیز در پرتو رویکردهای حقوق بشری به روابط انسانها در سطوح داخلی و بین المللی در مقام محدودیت آنها در آیین و شیو های مخاصمات مسلحانه صحه گذاشته است. جنبه مثبت روند رو به تکامل حقوق بین الملل در این خصوص این است که آزادی عمل سنتی دولتها در چارچوب حاکمیت مطلق و استفاده کامل از همه توانمندیها و شیوه ها در معرض چالش شدید قرار گرفته ،تا آنجا که همه کشورها در نظام بین الملل ،مجبور به توجیه اقدامات خود در چارچوب قواعد پذیرفته شده گردیده اند .حقوق جنگ دریایی تا حد زیادی در نیمه قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم رو به سوی تحولی قاعده مند رفته و در قالب اسناد بین المللی جای گرفته است.

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته حقوق

و......